Rouw, verlies en verdriet. Je komt het overal tegen. Je broer is nog steeds niet de oude, na het overlijden van zijn vrouw. Een vriendin kampt met verwaarlozing uit haar jeugd. Hoe gaan wij Nederlanders om met het ongemak van het lijden? Hanneke Schaap: “We zijn cultureel met z’n allen gebrand op vooruitgang. Het is moeilijk voor ons om uitzichtloosheid en machteloosheid te verdragen.”
‘Het moet nu maar eens over zijn.’ ‘Ik ga het er niet over hebben, want het is zwak van mij.’ Het zijn herkenbare gedachtes voor mensen die worstelen met lijden dat niet zomaar over gaat. “Die houding is er soms bij psychische ziekte en rouw,” vertelt onderzoeker Hanneke Schaap, rector van het Kennisinstituut christelijke ggz (Kicg). “Veel mensen maken zaken mee die een lange tijd, of zelfs hun hele leven, pijnlijk blijven. Je bent iets kwijtgeraakt en dat komt niet meer terug. Dat verlies draag je met je mee. Je staart naar de brokstukken en denkt ‘wat nu?’.”
Ongemakkelijk lijden
“Uitzichtloos lijden maakt ons ongemakkelijk. We weten niet wat we ermee aan moeten. In onze maatschappij zijn we meer van de stijgende lijn, dat het steeds iets beter gaat. Of van de goede afloop: het was een heel nare periode, maar uiteindelijk… Dat laatste wordt ‘redemptive reframing’ genoemd: je duidt iets wat je meemaakt op een verzoenende manier, waarbij het kwade als het ware oplost in het goede. Je hebt er bijvoorbeeld iets van geleerd en dat maakt alles goed. Maar dat klopt niet. Het kwade wordt niet minder erg omdat het uiteindelijk iets goeds brengt. Die insteek doet niet altijd recht aan het lijden dat jijzelf of iemand anders doormaakt.”
“Lijden een plek geven is cruciaal”
Erkenning
“Redemptive reframing betekent eigenlijk dat je pijn en verlies in een dwingende mal stopt. Je schuift het in een kastje en doet de deurtjes dicht. Het is er niet meer, maar eigenlijk is het er nog wel. Het gaat daar etteren en kost bergen energie. Hoe verander je deze neiging om een positief sausje over je eigen lijden te gooien? De eerste stap is bewustwording. Erken aan jezelf dat jouw lijden echt lijden is.”
“Je mag ruimte geven aan de worsteling. Benoem in een gesprek: ‘Het voelt eigenlijk alsof ik een positieve draai moet geven aan dit probleem, maar het voelt nu alleen maar rot.’ Dit is een lastige stap, waarbij mensen uit je omgeving hard nodig zijn. Ik denk bijvoorbeeld aan een vrouw die al jaren depressief is. Na al die tijd denkt zij: ‘Hier kan ik nu niet meer mee aankomen. Ik zou nu beter moeten zijn.’ Zij zet zichzelf klem. Vanuit die positie is het ontzettend moeilijk om ruimte te vragen. Dan is het heel belangrijk dat de familie, de therapeut, de vrienden zeggen: ‘Jouw lijden mag er zijn.’”
Ik maak ruimte voor jou
“Als je in gesprek bent met iemand anders die uitzichtloos lijdt, draait het om erkenning. Aan het lijden zelf kun je weinig doen. Maar je kan heel veel doen aan de omstandigheden waarin iemand moet lijden. Loop niet weg voor het ongemak. Benoem bijvoorbeeld je gevoel: ‘Als ik probeer voor te stellen dat ik in jouw schoenen sta, dan doet dat dit en dit met mij. Het is begrijpelijk dat je dit zo voelt.’ Durf het samen te ervaren.
Dat betekent ook dat je ertegen ingaat als de ander zijn lijden wegveegt. Let op als iemand zegt: ‘Het is stom van mij dat ik dit zo voel’. Ga daar niet in mee. Dat kun je ook heel goed zonder woorden doen. Houd iemands hand vast. Dat gezamenlijke, daar draait het om. Lijden een plek geven is cruciaal. Om samen de moeite en het verdriet uit te houden, in plaats van het weg te vegen met een snelle oplossing. Binnen het christelijk geloof is die plek er ook. De Bijbel staat er vol mee. Je ziet het in het leven van Jezus, in het lijden en sterven van de Heer. Ook de psalmen staan vol met worstelingen met God, bijvoorbeeld Psalm 13. Zo’n worsteling is nooit het eindpunt, maar het mag er wel zijn. In je geworstel ben je niet los van God. Je blijft in relatie met Hem.”
Over Hanneke Schaap-Jonker
Het raakvlak van psychologie en het christelijke geloof houdt Hanneke Schaap-Jonker al jaren bezig. Als rector van het Kennisinstituut christelijke ggz, (een initiatief van De Hoop en Eleos) houdt ze zich onder andere bezig met wetenschappelijk onderzoek, onderwijs en zorginnovatie
Dit artikel verscheen in Magazine Hoop, de eerste editie van 2022.